AMUDERYA
Batı Türkistan’ın çifte nehrinden biri (diğeri : Sır-Deryâ). İlk Çağ’da Yunanlıların verdikleri isim “Oxus = Ok-sos”, Orta Çağ’da Araplar’ın verdikleri isim “Ceyhun”, Eski Türkler’in verdikleri isim “Öküz”dür. 2.620 km’dir. Pamir dağlarında kaynar. Alay dağlarından kaynayan diğer bir kolla birleşir. Bugün Afganistan‘la Batı Türkistan Türk Sovyet Cumhuriyetleri (doğudan batıya Tacikistan, Özbekistan, Türkmensitan) sınırını çizer. Sınırın güneyi (Kuzey Afganistan) Güney Türkistan, kuzeyi, Batı Türkistan’dır. Türkmenistan’ı geçer, Kara kum çölünden Özbekistan’a ve Karakalpakistan‘a girer.

Delta yaparak güneyden Aral Gölü’ne dökülür. Eskiden Hazar Denizi’ne dökülürken bin beş yüz yıl önce mecra değiştirmiştir. Yaptığı delta yöresine “Harzem = Hârizm” denir. Kuzeyde Sır-Deryâ, Amu Derya gibi güney-doğuya doğru ve ona paralel olarak akar. İki nehir arasındaki ülkeye “Mâverâünnehr” (Nehir Ötesi / Amu-Deryâ ötesi) denir. Burası, Batı Türkistan’ın en mühim ülkesidir ki şimdi büyük kısmında Özbekistan cumhuriyeti bulunuyor.

Amuderya