ANSİKLOPEDİ
Bütün bilgilerin bir araya, belirli bir düzenle toplandığı başvurma (müracaat) kitapları. Bu düzen genel olarak alfabetiktir. Fakat sistematik (bir bilgi dalına göre düzenlenmiş) de, olabilir: bu takdirde ilimler, belirli bir sıra ile sunulur. Ekseriya pek çok ciltten meydana gelir. Fakat tek ve bir kaç cildlik küçük ansiklopediler de vardır. Ancak belirli bir ilmin de ansiklopedisi olur : fen ilimleri, sosyal ilimler, mûsikî, spor… ansiklopedileri gibi. Bunlarda, gene ekseriya alfabetik, bâzan sistematik sıra ile, o ilim, bütünüyle ele alınır. O tarihe kadar o ilim üzerinde kaydedilen bütün neticeler okuyucuya verilir. Hattâ bu şekilde köpek ansiklopedisi, çiçek ansiklopedisi gibi çok dar konularda da eserler yayınlandığı görülmüştür. Fakat bunlar istisnalardır. Ansiklopedi, Fransızca bir kelimedir ve bu dilden alınarak hemen bütün dillerde kullanılmaktadır.

Ansiklopedi, lügatlerin (sözlüklerin) genişletilmiş, izahlı şekli de sayılabilir. Sözlüklerde kelimelerin yalnız anlamları verilir. Ansiklopedilerde ise o kelimenin ifade ettiği konu işlenir, incelenir. Bazı ansiklopediler, yayınlandıkları dilin bütün kelimelerini de içine alırlar. Bunlara ansiklopedik sözlük denilir. Ansiklopedi niteliğinde daha eski eserler bir yana bırakılacak olursa, ansiklopedi sözünü ilk defa kullanıp bütün dünyada itibar gören eser,’Alembert’in genel yayın müdürlüğünü ve Diderot, Montesquieu, Turgot, Baron Holbach, Quesnay, Condillac gibi çok büyük fikir adamlarının redaktörlüğünü (yazarlığını) yaptığı Encyclopedie olmuştur.

Ansiklopedi

Büyük hücumlara uğramasına rağmen bazı soylular ve zenginlerin yardımıyla Kraliyet Fransası‘nda yayınına devam eden bu eserin ilk cildi 1751’de yayınlandı. 17 cilt metin  11 cilt resim, levha, harita olarak 1772’de tamamlandı, 1777’de 5 ciltlik bir ek ve düzeltme verildi, bunu 1780’de 2 ciltlik yeni bir ekleme ve düzeltmeler kısmı takip etti. Bütün dünyada îtibar gördü. Osmanlı Devleti’nin askeri okullarının (Mühendis-hane’ler) kitaplıkları için bile satın alındı. Eserin 5000 abonesi vardı, ayrıca fasiküller halinde de satılıyordu.

Fransızlar’dan sonra dîğer Avrupa devletleri de kendi dillerinde ve kendi devlet felsefelerini yansıtan ansiklopedileri olması için faaliyete geçtiler. Bazıları devletçe, bazıları özel müesseselerce yayımlandı. Çok masraflı bîr iş olduğu için, çeşitli yerlerden mâli destekler sağlandı. Ansiklopediler için devamlı müesseseler, vakıflar, kütüphaneler kuruldu. Devamlı yenilenen baskıları ile ilmin son neticeleri sunuldu. Hatasız hiç bir ansiklopedi, bugüne kadar hiç bir dilde ve hiç bir baskıda çıkmadığı için, devamlı hatalar düzeltildi.

Fransızlar‘ı ilk takip eden İngiltere oldu. Encyclopaedia Britannica’nın 1768-71’de çıkan ilk baskısı 3 cild, 1930’da çıkan 14. baskısı 24 cilddir. Cildler gittikçe büyüdü ve çoğaldı. Britanya Ansîklopedisi’nin karakteri; mühim madde başlarını alıp etraflı şekilde anlatmasıdır. Fransız ansiklopedilerindeki gibi mümkün mertebe her madde başını alıp esas çizgileri vermek sisteminde değildir. Üstelik Fransız ansiklopedisi gibi resimlere, şemalara da boğulmamıştır. Fransız ansiklopedileri gibi de özel olmayan isimleri ve sözlük kelimelerini içine almaz. Fakat sonradan İngiliz dilinde de Fransız sisteminde ansiklopediler yayınlanmış, hatta aynen Fransız ansiklopedileri tercüme edilmiştir.

Alman ansiklopedileri, haritalarının münakaşa kabul etmez dünya çapında üstünlüğü, çok lüks kağıtlara basılması ile Fransız ve İngiliz ansiklopedilerinden ayrılır. Çok küçük punto kullanırlar. İngiliz ansiklopedilerinde hedef, aynı zamanda okumaya mahsus (lektür) kitabı sunmak olduğu halde, Fransız‘lar ve Almanlar, ansiklopediyi sadece istenen, merak edilen, gerekli maddelerin bulunabilmesi için bir müracaat külliyatı kabul etmişlerdir. En ünlü Alman ansiklopedileri Brockhaus ve Meyers’dir. Pek çok baskıları vardır. Her baskıda cilt sayısı değişmektedir.

Fransa‘da ise en yaygın ansiklopediyi Larousse (Lanıs) müessesesi yayınlamaktadır. Çok büyük ansiklopediler de yayımlanmıştır. Mesela ilk cildi 1818’de çıkan Allgemeine Enzyclopedie 167 cilttir. Çok iddialı bir ansiklopedi de Mussolini devrinde yayınlanan Enciclopedia Italiana‘dır, fazla ilmi ve detaylıdır. Halbuki ansiklopedilerde sistem, her okuyucunun anlıyabileceği şekilde konulan sunmaktır. Ayrıca belirli ilimlerin ansiklopedileri vardır ki, bunlar yalnız ilim adamlarına, o sahanın uzmanlarına mahsustur. Pek çok tıp ansiklopedisi, Hollanda’da Leiden’de E.J. Brill müessesesince yayınlanan ve Almanca, Fransızca, İngilizce baskılarından başka Türkçe, Arabça, Farsça, Urduca, Malayca tercümeleri de olan İslâm Ansiklopedisi gibi. Amerikalıların (A.B.D.) ilk büyük ansiklopedisi “The Encyclopedia Americana” (1829-1833)’du. Bu ansiklopedi geliştirilerek bugün 30 cilde ulaşmıştır. Türkçe’de de gerek Osmanlı, gerek Cumhuriyet dönemlerinde küçüklü büyüklü bir çok umûmî, husûsî, ilmî, popüler ansiklopedi yayınlanmıştır. Ansiklopedik eserler de haylidir. Türk Ansiklopedisi Türkçe’deki en hacimli ansiklopedi olacaktır.