Asya (Büyük) Hun İmparatorluğu (M.Ö. IV. yüzyıl-M.S. 48)

Orta Asya’dan doğu yönünde yapılan göçlerin devam ettiği bir sırada Çin’de kurulmuş olan Chou Devleti (M.Ö. 1050-256) Türklerle ilgisi olduğuna dair ortaya atılan iddialar henüz bilimsel bir kesinlik kazanmadığından, tarihte ilk teşkilatlı Türk devleti olarak Hunları görmekteyiz. Bu Hun devleti, M.Ö. IV. yüzyıldan itibaren bütün eski Türkler tarafından kutsal sayılan Ötüken bölgesinde ve Ordos civarında siyasi bir teşkilat olarak görülmeye başlamıştır. Chou devletinin zayıflaması üzerine Çin’de 14 derebeylik kurulmuştu. Bu beyliklerden Ch’in (Ts’in), giderek kuvvetlenmiş ve krallık haline gelmişti. Hunlar M.Ö. 318 yılında bir siyasi ittifak anlaşması yapmışlardır. Böylece, aynı zamanda Türk tarihindeki ilk yazılı anlaşmayı teşkil eden bu ittifaktan sonra, Türk siyasi tarihi daha belirgin bir şekilde izlenmeye başlamıştır. Bu anlaşmadan sonra, Hun Türklerinin Çin üzerindeki baskılarının giderek arttığı görülür. Türk akınlarını durdurmak isteyen Çinliler, sıkı savunma tedbirleri almak zorunda kaldılar. Savunma amacı ile, meskun yerleri, askerî yığmak merkezlerini ve önemli geçitleri surlarla çevirdiler. Nihayet imparator ShihHuangTi, bütün bu kaleleri ve surları birleştirerek, M.Ö. 214 yılında Çin şeddini meydana getirdi. Ancak bu set bile Türk akınlarını durdurmaya yetmedi.

Asya Hun İmparatorluğu’nun başına, M.Ö. 220 yılında Teoman (Tuman) Yabgu geçti. Teoman Yabgu, Türk tarihinde kişiliği bilinen ilk Türk hükümdarıdır. Ancak oğlu Mete Han ile arasında çıkan anlaşmazlık sonucu, 209 yılında öldürülmüştür. Böylece Hun İmparatorluğu’nun başına geçen Mete Han, Tanhu unvanını aldı. Mete Han, devletin başına geçer geçmez, yönetimi tanzim etti. Devlet teşkilatı ve orduda ilk düzenlemeleri yaptıktan sonra seferlere çıktı. Çin seferine çıkan Mete Han, MuYi ve TaiYuan bölgelerini ele geçirdi. Han sülalesinin kurucusu olan imparator KaoTsu’nun 320.000 kişilik ordusunu Paiteng’te bozkır usulî sahte bir ric’at taktiği ile çember içine aldı. Çin hükümdarı, bozkır bölgelerini Hunlara vermek, yiyecek ve ipek ile yıllık vergi ödemek suretiyle, kendisini ve ordusunu kurtardı. Doğu Asya tarihinde ilk milletlerarası anlaşma, bu savaş sonunda Hunlarla Çinliler arasında yapıldı. Bu anlaşmadan sonra Mete Han bir Çinli prenses ile evlendi.

Mete Han, M.Ö. 174 yılında vefat etti. Öldüğü zaman, Hun İmparatorluğu, mülki ve askerî teşkilatı, iç ve dış siyaseti, ordusu, harp tekniği ve sanatı ile yüksek vasıflı bir cemiyet halinde kudretinin zirvesinde bulunuyordu. Mete Han’ın ölümü üzerine, imparatorluğun başına oğlu KiOk geçti. Kiok, imparatorluğun büyüklüğünü muhafaza etmeye çalıştı. M.Ö. 160 yılma kadar 14 yıl devletin başında kalan KiOk, Büyük İskender tarafından kurulmuş olan Baktria bölgesindeki Greko egemenliğine son verdi. . 160 yılında, öldüğünde, yerine oğlu Künçin geçti. 34 yıl imparatorluk yapan KünÇin, Çinlilerle uzun savaşlara girişti. Ancak ipek ticareti ile zenginleşen Çinliler, güçlü ordular hazırlamaya başladılar. Askerlerini Hun askerleri gibi donatıp, ordularını da Türk ordusu gibi teşkilatlandırdılar. KünÇin, M.Ö. 126 yılındaki ölümüyle, yerine İÇihHsien geçti. Bunun zamanında Çinliler, Hunlar üzerine baskılarını artırdılar. Ordos yakınlarında, büyük bir Çüı ordusu karşısında yenilgiye uğradı. Böylece Hun İmparatorluğu’nun ilk zayıflıkları belirmeye başladı. Bu tarihten sonra Hun imparatorları Çinliler karşısında başarı sağlayamadı ve Çin’in ilerlemesinin önüne geçemediler. İÇihHsien’den sonra başa geçen, WuWei (M.Ö. 114-105), oğlu VVuŞihLuErh (105-102), amcası ÇüLiHu (102-101) ve TsuTiHou (101-96) imparatorlar, aktif bir icraat ortaya koyamadılar. M.Ö. 96 yılında imparatorluğun başına geçen HuLuKu zamanında, Çinliler Tanrı Dağları ile Cungarya, Turfan ve Kuça taraflarına saldırılarda bulundular. Türkler Çinliler karşısında ağır yenilgilere uğradılar. Ülke dahilinde çıkan huzursuzluklar, Çinli propagandistler tarafından arttırıldı. Bu baskılar giderek, ülkede Çinli taraftarların çoğalmasına yol açtı. M.Ö. 58-54 yıllarında hükümdarlık yapan HoHanYeh’in Çin’in himayesini istemesi üzerine kardeşi ÇiÇi, onun Tanhuluğunu tanımayarak 54 yılında yönetimi eline aldı.

ÇiÇi, Türk birliğinin sağlanması için, yoğun bir çalışma içine girdi. 51 yılında Tanrı Dağları’nm kuzeyinde Isıkgöl yakınlarında Vusunları yenilgiye uğrattı. Oğuzları, Kırgızları ve TingLingleri egemenliği altına almaya başardı.  ÇiÇi’den sonra devletin başına geçen hükümdarlar, bir varlık gösteremedikleri ve Çin baskılarına karşı koyamadıkları için, Hun devleti giderek zayıflamış, kuzeyde yerleşen Türk kitleleri ile, Çin’in nüfuzu altında yaşayan güneydekiler birbirlerinden iyice ayrılmışlardı. M.S. 48 yılında İmparator Yu’nun, Hun devletinin sınırlarını Mançurya’dan Kaşgâr’a genişletmiş olmasına rağmen, ülke ikiye bölünmekten kurtulamadı. Yu, M.S. 46 yılında ölünce yerine WuTaT’iHo geçti.

Asya Hun İmparatorları :

• Teoman (Tuman) M.Ö. 220-209
• Mete (Mo’tun) 209-174
• KiOk 174-160
• KünÇin 160-126
• İÇihHsiEn 126-114
• WuWei 114-105
• WuŞihLuErh 105-102
• ÇüLiHu 102-101
• TsuTiHou 101-96
• HuLuKu 96-85
• 11 Huandi 85-68
• HsüLüÇüanÇü 68-60
• WuÇüTi 60-58
• HoHanYeh 58-54
• ÇiÇi 54-36
• FuÇuLei (JoTi) 36-20
• SuHsieh (JoTi) 20-12
• ÇüYa (JoTi) 12-8(M.S.)
• WuÇuLiu (JoTi) 8-13
• WuLei (JoTi) 13-18
• HuTurhŞihTaoKao 18-46

Kaynak :

İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, s. 44-45; aynı yaz., Türkler, XII, 2,151; B. Ögel, aynı eser, II, 138-187

KUZEY HUN İMPARATORLUĞU

Güneyden ayrılıp, Çin nüfuzundan nisbeten uzak kalan Kuzey Hun İmparatorluğu, kendisini toparlamaya başladı. Güney Sibirya ile Cungarya ötelerine kadar uzanan sahadaki önemli ticari şehirler, Kuzey Hun İmparatoruğu’nun yönetiminde bulunuyordu. Bu bakımdan, Çinliler, asıl hedef olarak seçtikleri Kuzey Hun Topraklan üzerine saldırılara geçtiler ve onlara bağlı Moğol Tunguzları kışkırttılar. WuHuan ve YüeÇi kitleleri Doğu Moğolistan’da yavaş yavaş Hunların egemenliğinden ayrılmaya başladılar. Çinlilerin propaganda ve destekleri sonucu, ülkenin batısında, Yarkent ve Turfan bölgelerinde ayaklanmalar baş gösterdi. Bu arada Çin imparatoru MingTi (M.S. 58-75) yerine geçen imparator Ç’engTi (M.S. 75-89) ile HoTi (M.S. 89-105) dönemlerinin ünlü generali PanÇa’o’nun kumandasındaki kalabalık Çin orduları, 30 yıl süreyle Hunlarm üzerine askerî harekâta giriştiler ve Hun başkenti KangK’ü yakınlarına kadar geldiler. Ayrıca, Kaşgâr, Yarkent ve Hoten gibi elli kadar önemli şehir, İpek Yolu üzerinde bulunduğu için, Çinlilerin ana hedefleri haline geldi. Aynı yıl, Hun başkentini ele geçiren Çinliler, Kuzey Hun Imparatorluğu’nun siyasi hayatına son verdiler. Hun kitlelerinin büyük çoğunluğu batıya göç etti. Kalanlar ise, Çinlilerin her türlü baskısı altında bulunan Güney Hunlarma karıştılar.

Kuzey Hun İmparatorları :

• LWuTaTiHo(M.S.46)
• PuNu (46-83)
• SanMuLouTzu (Yabgu) (83-84)
• YuLiu (84-89)
• YüÇuien (89-93

GÜNEY HUN İMPARATORLUĞU

Kuzey Hun İmparatorluğu yıkılınca, Hunlar arasında tam bir kararsızlık ve otorite boşluğu ortaya çıktı. Çinliler imparatorluk sınırları içinde etkinliklerini artırdılar. Bir kısım Türklerin grup halinde batı yönünde çekilmelerinden sonra, Güney Hun İmparatorluğu yönetim bakımından Çin’in egemenliği altına girdi. Yer yer baş gösteren ayaklanmalar, ülkenin her tarafına yayıldı. Tanhu T’an zamanmda, Kuca şehri Çinlilerin eline geçti. SiyenPiler Hun topraklarında geniş araziler elde ederken, Çinliler de, daimi karargahlar kurmakta idiler. Sürekli olarak Çin imparatorlarına bağlı kalan Hunlar, 131 yılında, Çin ordusunun da desteğini alarak, SienPiler üzerine başarılı bir saldırıda bulundular. İç ayaklanmalardan bunalan ve Çin entrikalarına karşı koyamayan Hun hükümdarı HsuiLi, kardeşi ile birlikte intihar etti (143). 147-172 yılları arasında hükümdarlık yapan ÇüErh, Çinliler tarafından görevini yapamadığı gerekçesiyle hapsedilince, 158 yılında ülkede büyük ayaklanmalar oldu. Hunlarm ayaklanan kabileleri, Çin’in kuzeyinde dokuz eyaleti yağmaladılar. Bunlara VuHuan ve Sienpiler de katıldı. Bundan sonraki dönemlerde işbaşına geçen Tanhular Çinlilerin desteğine rağmen, SienPilere karşı koyamadılar. Sienpi baskıları ülke yönetimini altüst etmekte idi. Çok zor duruma düşen Tanhu Çi’angÇü, yönetimi tamamıyla Çinlilere teslim etmek istedi. Yerine geçen YuFulo Hun kabilelerinin büyük muhalefetiyle karşılaştı. Onun zamanmda, birçok Hun kabilesi bozkırlara döndü. Kabilelerin desteğinden mahrum kalan son Hun hükümdarı HuÇ’u-Ç’üan hiç bir icraat yapamaz oldu. Çinliler HuÇ’u-Ç’üan’ı hapse atarak Hun topraklarını beş eyalete böldüler. Her eyaletin başına da Çinli idareciler getirildi. Böylece Güney Hun İmparatorluğu, 216 yılında sona ermiş oldu.

Güney Hun İmparatorları : 

• Pi (48-56)
• Mo (Chi’uFouYuti) (56-57)
• Hsi-TungShihChuHou (59-63)
• HuYehŞihÇeÇuTi’ (63-85)
• İÇ’uYüLüT’i (85-88)
• HsiuLanÇihÇuT’i (88-93)
• AnKuo (93-94)
• TingTuÇihÇuHu’T’i (94-98)
• WanÇihŞihÇuT’i (98-124)
• WuÇiŞişÇu (Pa) (124-128)
• Ç’üÇi’hJoŞihÇuÇiu (128-140)
• ÇüNin (140-143)
• HuLanJoŞihÇuÇiu (143-147)
• İLingŞihÇuÇiu (147-172)
• T’uT’eJoŞihÇuÇiu (172-177)
• HuÇeng (177-179)
• Çi’angÇü (179-188)
• Ç’ihÇihŞihÇuHu (188-195)
• HuÇ’uÇ’üan (195-220)

Kaynak : 

İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, s. 48-50; aynı, yaz., Türkler I.A., XII, 2, 152-153; B. Ögel, İlk Töles Boyları, Belletin, XII, 707; Eberhard, Muahhar Han Devtmde Hun Tarihine Kronolojik Bir Bakış, Belleten, IV, s. 338-385.

BATI AVRUPA HUN İMPARATORLUĞU

Asya Hun Imparatorlu’ğu, Çinlilerin baskısı sonucu ikiye ayrılıp, M.S. 93 yılında Kuzey Hun Devleti de yıkılınca, büyük Hun kitleleri batı yönünde göçe başladılar. Bunlar IV. yüzyıl ortalarında Alan ülkesini ele geçirdiler. Daha sonra, batıya doğru ilerleyerek, İtil kıyılarına ulaştılar. Bu sıralarda Karadeniz’in kuzeyinde Germen asıllı kavimler (Ostrogotlar, Vizigotlar, Gepidler, Vandallar vb.) yaşamakta idi. Balamir’in ölümünden sonra Hunlarm başına Uldız geçti. Uldız, Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu’nu sürekli baskı altında tutarken, Batı Roma ile iyi ilişkiler kurmaya çalıştı. Asding Vandallarınm Roma eyaletlerine girmesi üzerine, İtalya seferine çıkan başbuğ Uldız, Roma’yı barbarlardan kurtardı. 404-405 yıllarında Tuna nehrinin güneyine geçen Uldız, bu kez, Bizans üzerine sefere çıkarak onları barışa zorladı. 422 yılma kadar, Batı Hun tarihi hakkında ve Karaton’un hükümdarlığına dair bilgiler azdır. Ancak 422 yılında Rua’nm Hun tahtına oturması ile Avrupa Hun İmparatorluğu hareketli bir döneme girdi. Rua da, genelde her iki Roma imparatorluğuna karşı, üstün bir siyaset takip etti. Batı Roma imparatoru, Bizans’a karşı Rua’nm yardımını istemek zorunda kaldı. Fakat Hun hükümdarının İtalya üzerine çıktığı sefere engel olamadı. 434 yılında, Rua öldüğü zaman, Hun İmparatorluğu, hem Batı Roma’nın, hem de Bizans’ın iç işlerine her türlü müdahaleyi yapabilmekte idi. Attila, Hun hükümdarı oldu. Attila, daha sonra, 441-442 yıllarında Balkanlar üzerine büyük bir sefere çıktı. Belgrad ve Niş şehirlerini alıp Trakya’ya yaklaştığı sırada, Batı Roma imparatorunun araya girmesi sonucu uzlaşma oldu ve Tuna nehri kıyısındaki birçok Bizans şehri, Attila’nm eline geçti. 445 yılında, Beda’nm (Buda) ölümü üzerine, tek başına kalan Attila, 447 yılında, ikinci Balkan seferine çıktı. Tuna nehrini birkaç koldan geçen Türk orduları, Sofya, Filibe ve Lüleburgaz müstahkem mevkilerini birer birer düşürdükten sonra, İstanbul yakınlarındaki Büyükçekmece’ye kadar geldi. Bir kol da Yunanistan üzerine yürüdü. Bizans imparatorunun isteği üzerine, çok ağır şartlar içeren bir anlaşma yapıldıktan sonra, geri döndü.

452 yılında Alpleri aşan ve Venedik ovasına inen Attila, papa I. Leo’nun yalvarmaları sonucu, Roma’yı tahripten vazgeçti. Mincio ırmağının Po nehrine döküldüğü yerdeki karargaha gelen papa Leo, Attila’nm istediği şartlarda bir anlaşma yapmayı başardı. Papa’nm ağzından Roma’nm teslim olduğunun bildirilmesi üzerine, bugüne kadar henüz şartları açıklanmamış olan barış anlaşmasını izmalayarak ülkesine geri dönen Attila çok geçmeden öldü (435).

Batı Hun İmparatorları :

• Balamir(ölm.400)
• Uldız (400-410)
• Karaton (410-422)
• Rua (422-434)
• Beda (434-445) (Attila ile birlikte)
• Attila (434-454)
• İlek (454)
• Dengizek (454-469)

Kaynak :

•^İbrahim Kafesoğlu, aynı aser, s. 61-66; aynı yaz., Türkler, İ.A., XII, 2,156-160; Gy. Ne’meth, Attila ve Hunlan (İstanbul, 1962), s. 261-265; Şükrü Akkaya, Eski Alman Destanlarında Attüa’nm Akisleri, DTCFD (Ankara, 1944), II, 561-568.

AKHUN EFTALİT İMPARATORLUĞU

Akhunlar : 

Büyük Hun Imparatorluğu’nun yıkılmasından sonra batıya göç eden Hun Türklerinin bir kısmı, Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa’ya giderek Avrupa Hun Imparatorluğu’nu kurmuşlardı. Volga nehrinin batısına geçmeyen ve Ortadoğu Hurdan olarak adlandırılan Türkler ise, AkHun (Eftalit) Imparatorluğu’nu kurmuşlardır. SienPiler ve onlardan sonra iktidarı ellerine geçiren Juan Juanlar, Uar ve Hun adlarındaki Türk kabile grubunu batıya doğru göçe zorladılar. Altay Dağları bölgesinde batıya çekilen bu kitleler Güney Kazakistan, Afganistan ve Toharistan yörelerine geldiler. Kuşan ülkesine hükmeden Kidarita hanedanını batıya sürdükten sonra, ÇuSeyhun ve Sogd bölgelerine egemen oldular.

VI. yüzyılın başlarında AkHun İmparatorluğunun başına geçen Mihiragula, Budist rahipler ile anlaşmazlığa düştü. İmparatorluğun güney kanadım iyice güçlendirdi. Ancak, bu yüzyıhn ortalanna doğru, Sâsânîlerin başına geçen Anuşirvan, güçlü ordular ile AkHun devletini sarsmaya başladı. Doğuda ise GökTürk hakanlığı kurulmuş ve bu devletin orduları Mâverâünnehr’e doğru ilerlemeye başlamıştı. Sonunda İstemi Yabgu ile Anuşirvan ortak bir harekatta bulunarak, AkHun İmparatorluğu’nu tarih sahnesinden silmeyi başardılar. AkHun İmparatorluğu’nun toprakları GökTürklerle Sâsânîler arasında paylaşıldı.

AkHun (Eftalit) İmparatorları :

• Kurhas (427-459’dan sonra)
• Toramana
• Mihiragula

Tabgaç Devleti :

Çinliler tarafından ToBa olarak adlandırılan Tabgaç Türkleri, IV. yüzyıl sonlarında tarih sahnesine çıktılar. Dağmık kabileler halinde yaşayan Tabgaçlar, 338 yıllarında Kuzey Sensi’deki Tai şehrini kendilerine başkent edinerek Tabgaç Devleti’ni kurdular. İlk hükümdarları ŞoMo Han idi. Küçük Hun beylikleriyle Sienpileri yenilgiye uğratarak, 376 yılında birliklerini tamamladılar. Tibet kökenli FuDien hanedanının 386 yılında yıkılmasından sonra da bağımsızlıklarını ilan ettiler. 452’de Ta’o’nun ölümünden sonra, hükümdarlığa Siun geçti. Ancak, Tabgaç Devleti bu dönemde giderek zayıflamaya yüztuttu. Hükümdar Hong ve Kiao zamanında Budizm Tabgaç ülkesinde iyice yayıldı. Kiao zamanında ülkenin birçok yerinde ayaklanmalar çıktı. 515 yılında ölümü üzerine yerine karısı Hu imparatoriçe oldu. Bir Budizm düşkünü olan bu kadın zamanında Budizm’in katı prensipleri, Türk askerî ve milli vasıflarını iyice körletti. Çinlilerin sosyal ve ekonomik darbelerinin devleti çökertmesiyle Tabgaç Devleti 534 yılında, birisi Doğu, öteki Batı olmak üzere ikiye ayrıldı. HoNan’da kurulan Doğu Tabgaç Devleti ile Ç’angAn’da kurulan Batı Tabgaç Devleti, aynı yıl içerisinde tarihten silindi (557).

Tabgaç hükümdarları :

• ŞoMo (    -386)
• Kiu (386-409)
• Sseu (409-424)
• Ta’o (424-452)
• Siun (KaoÇung) (452-465)
• Hong I. (465-471)
• Hong II. (471-499)
• Kiao (499-515)
• Hu (imparatoriçe) (515-528)

Kaynak :

W. Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, s. 82-95; Aynı yazı ToBalar Etnik Bakımdan
Hangi Zümreye Girerler? DTCFD (Ankara, 1943), I, 19-22; İbrahim Kafesoğlu, aynı
eser, s. 71-74; R. Grousset, L’Empire des Steppes, s. 103-106.

⁴³İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, göst. yer; aynı yaz., Türkler, İ. A., XII, 2,163-164.