Asya’da Gök-Türk İmparatorluğu

9 Mayıs 2014 tarihinde tarafından eklendi.

Tarih sahnesine çıkmadan önce demircilik ile uğraşan GökTürkler Altay Dağları’nm doğu eteklerinde yaşamakta idiler. Federatif gruplar halinde, 534 yıllarına doğru siyasi varlık göstermeye başlamışlardır. Tarihte ilk kez Türk adı ile kurulan devlet bu GökTürk Imparatorluğu’dur. Asya Hunlan’ndan gelen GökTürkler, Bumin Kağan tarafından devlet haline getirilmiştir. Bumin, Juan Juanlarla eşdeğerde olduklarını göstermek için, Juan Juan hükümdarının kızı ile evlenmek istedi. Bu isteğinin reddedilmesi üzerine de Tabgaç prensesi ile evlenerek Juan Juanlara karşı savaş açtı. Juan Juan devleti yıkılınca da, 552 yılında merkezi Ötüken olmak üzere, GökTürk İmparatorluğu’nun bağımsızlığını ilan etti.

göktürk devleti haritası572 yılında, Mukon Kağan ölünce, yerine kardeşi T’aPo geçti. Mukon zamanında, I. GökTürk İmparatorluğu’nun sınırları en geniş durumuna gelmişti. Bu dönemde Bizanslılar ile aralarında anlaşmazlık çıktı; çünkü Bizanslılar, GökTürklerin önünden batıya çekilen Avarları himayeye başlamışlardı. Bunun üzerine batı yönünde gelişen GökTürk akınları Karadeniz’in kuzeyine kadar uzandı ve Kerç Kalesi, GökTürklerin eline geçti. 576 yılında, Bumin Kağan tarafından imparatorluğun batı kanadına yabgu olarak tayin edilen İstemi öldü. Çinliler GökTürkler arasında başgösteren ayrılığı şiddetle tahrik ederken, batı yabgusu Tardu’nun yanmda bulunan TaLoPien, İşbara ile mücadeleye girişti. İşbara ise, evlendiği Çinli prensesin etkisi ile, Chouların yerine geçen Sui hanedan ailesinin intikamını almak üzere, Çin’e ordular sevketmeye başladı. Bunun üzerine Çinliler, Tardu’yu GökTürklerin hakanı olarak tanıdılar. Sui imparatoru Wenti, ticari dokunulmazlığı bulunan on bin kadar Türk’ü Çin’den çıkarınca, İşbara Çin üzerine bir sefere karar verdi. Ancak Tardu bu sefere katılmadı. İşbara, bir yandan sefer hazırlığı yaparken, bir yandan da Çinli general ÇTangSun Şeng’in ülke dahilinde çıkardığı ayaklanmalarla uğraşmaya başladı. Bu sırada Tardu, Doğu Hakanlığı’nın egemenliğini tanımadığını ilan etti. Böylece, GökTürk İmparatorluğu, resmen ikiye ayrılmış oldu.(582)

GökTürk İmparatorları :

  • İşbara (534-546)
  • Bumin (546-552)
  • K’oto (Kora) (552-553)
  • Mukon (553-572)
  • İstemi (572-576)
  • T’aPo (572-581)
  • İşbar(İlteriş) (581-582)

Kaynak :

Bahaeddin Ögel, Doğu GökTürkleri…, 95-137; İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, s. 82-85; Ali Kemal Meram, GökTürk İmparatorluğu (İstanbul, 1974), s. 13-22; Hakkı Birinci, GökTürk hakanı Mukon Han, tez, Tarih Seminer Ktp., nr. 1158 (İstanbul, 1967), s. 3-16.

DOĞU GÖK-TÜRK İMPARATORLUĞU

581 yılında I. GökTürk İmparatorluğu’nun başına geçen Işbara (İlteriş) Kağan, bir yandan Çinlilerle bir yandan da Çinli general Çeng’in dahilde çıkarttığı ayaklanmalarla uğraşırken, batı yabgusu olan Tardu, 582 yılında, bağımsızlığını ilan etmiş, böylece GökTürk imparatorluğu ikiye ayrılmıştı. Doğu GökTürk İmparatorluğu’nun başında kalan İşbara, ordusundaki TaLoPien’e bağlı kumandanları cezalandırdıktan sonra, ülke dahilinde korku ve dehşet salmaya başlamıştı. TaLoPien’e bağlı birçok kumandan bu durumda Çinlilerden yardım istediler. Olayların üstesinden gelemeyen İşbara Çinlilerden barış istemek zorunda kaldı ve 587 yılındaki ölümüne kadar, Çinlilere tâbi bir hükümdar olarak kaldı, ve devletin başına K’iMin getirildi (600). K’imin, Çinlilerin hemen her isteklerini yerine getiren başarısız bir hükümdardı. 609 yılında ölünce, yerine ŞiPi hükümdar oldu. ŞiPi, evlendiği Çinli prensesi, Çinlilerin müdahelesini önleyici bir paravana gibi kullanarak, baskılardan uzak kalmaya çalıştı. ŞiPi 619 yılma kadar Doğu GökTürk İmparatorluğu’nun başmda kaldı. Ölümünden sonra yerine kardeşi Ç’uLo hükümdar oldu. Ç’uLo’nun Çinlilere karşı sert davranması, prenses I’Ç’ing tarafından zehirlenerek öldürülmesine sebep oldu (621). Yerine geçin KieLi, I’Ç’ing ile evlendi ve ülke yeniden büyük karışıklıkların içine sürüklendi. . KieLi’nin bir Çin kalesini kuşatması ve yenilgiye uğraması üzerine saldırıya geçen Çin hükümdarı T’aiTsung, 630 yılında GökTürk devletinin başkentini zabtedecek egemenliklerine son verdi.

Doğu GökTürk imparatorları :

  • İşbara (İlteriş) (582-587)
  • YeHu (587-588)
  • Tülan (588-600)
  • K’iMin (600-609)
  • ŞiPi (609-619)
  • Ç’uLo (619-621)
  • KieLi (621-630)

Kaynak :

Eberhard, aynı eser, s. 191-200.

90İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, s. 86-90; A. Kemal Meram, aynı eser, göst. yer; Eberhard, aynı eser, göstr. yer; Mustafa Özbek, Göktürk hakanlığının yeniden Yükselmesi, tez, Tarih Seminer Ktp., nr. 1730 (İstanbul, 1971), s. 1-20.

51İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, göst. yer.

BATI GÖK-TÜRK İMPARATORLUĞU

580 yılında GökTürk İmparatorluğu’nun başına geçen İşbara ile batı yabgusu Tardu arasında daha ilk günden itibaren anlaşmazlıklar görülmeye başlamıştı. İşbara, Çin üzerine çıkacağı sefere Tardu’yu da davet etmişti. Ancak, bağımsızlık sevdasında olan Tardu, Çinlilerin de kıştırtması ile bu sefere katılmadı. Bununla da kalmayan Çinliler ona altın kurt başlı bir sancak göndererek, İşbara aleyhine tahrik ettiler. Bunun üzerine Tardu, 582 yılında bağımsızlığını ilan etti.52 Böylece GökTürk İmparatorluğu ikiye ayrılmış ve Batı GökTürk İmparatorluğu kurulmuş oldu. GökTürk birliğini yeniden kurmak için çok sert hareket eden Tardu, sonunda bir kısım Türk boylarının karşı koyması sonucu, yenilgiye uğradı ve çekildiği KuKuNor bölgesinde kayıplara karıştı. Yerine torunu HoSaNa GökTürk hükümdarı oldu. Ancak HoSaNa, 619 yılında Doğu Göktürk hükümdarı ŞiPi’ye karşı Çin’de entrika çevirmeye kalkışması üzerine, çıkan savaşta öldürüldü. Doğu GökTürk hakanı KieLi de, Batı hakanlığında ortaya çıkan ayaklanmaları desteklemekte idi. Hakanlığın batı kanadı elig’i olan aralarında çıkan anlaşmazlık sonucu T’ang’ı öldürdü. Devlet meclisi, T’ang’m oğlu Se’yi hükümdar seçti ise de, Tölesler yeniden büyük bir isyan çıkardılar. Çinliler de Batı GökTürkleri üzerindeki baskılarını artırdılar. Nihayet, Töleslerle Çinlilerin ortak harekatı sonucu Batı GökTürk İmparatorluğu sona erdi (630)

Batı GökTürk hükümdarları :

  • Tardu (582-603)
  • HoSaNa (603-618)
  • ŞiKoei(   -618)
  •  T’ang (618-630) 5.Se(    -630)

Kaynak :

İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s. 90-92; L. Ligeti, Bilinmeyen İç Asya, s. 69-86.

* İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, s. 90-92

İç ayaklanmalar ve Çinlilerin baskısı sonucu 630 yılında, her iki (Doğu ve Batı) GökTürk İmparatorluğu yıkılmış, Türklerin bütün yurtları Çinlilerin yönetimi altına girmişti. Türk prensleri, zaman zaman Çinlilere karşı baş kaldırdılar ise de, şiddetle cezalandırıldıkları için, bağımsız bir Türk devleti kuramadılar. Bu başkaldırıların en önemlisi, 639 yılında Kür şad’m önderliğinde gerçekleştirilen ayaklanmadır. Bundan sonraki ayaklanmalar da Kürşad ihtilalinin bastırılması gibi sert olmuş ve Türkler ancak elli yıllık bir aradan sonra yeniden bağımsız bir Türk devleti kurabilmişlerdir (680) . Bunlar sonra GökTürkler Çin’e karşı askerî seferlere giriştiler. Bu seferler birbirini izledi ve hepsinden de zaferle dönüldü. 692 yılında Kutluk Kağan ölünce, yerine kardeşi Kapağan Kağan hükümdar oldu. Kapağan Kağan, 693’te Çin’e bir sefer düzenledi. Başarı ile döndüğü bu seferden sonra 696 yılında da Kitanları yenilgiye uğrattı. Ertesi yıl ise, Yenisey bölgesinde Kırgızlar yenilgiye uğratılarak bu bölgeler GökTürk İmparatorluğu sınırları içine alındı. Aynı yıl Çin, haraca bağlandı. 698 yılında GökTürkler Çin’e daha büyük bir saldırıda bulundular ve OnOkları da batı bölgesinde yenilgiye uğrattılar. Devlet yönetimini Bilge Kağan üslendi. Kültigin de, orduların başına geçti. Oğuzlar üzerine arka arkaya beş kez düzenlenen seferler başarı ile sonuçlandı. 718 yılında Karluklar itaat altına alındı. 720 yılında da BeşBalık kenti kuşatıldı ve Şantan seferi gerçekleştirildi. Çinliler, Basmılların desteğini yitiren Çinliler yenilgiye uğradılar.

GökTürk İmparatorluğu iki kardeşin yönetiminde, büyük bir devlet haline gelmişti. Ancak 726 yılında, devlet müşaviri Tonyukuk, 731 yılında da Kültigin vefat etti. Yalnız kalan Bilge Kağan, Kitan ve Tatabiler üzerine çıktığı askerî bir seferin ardından, 25 Kasım 734 tarihinde BuyrukÇor tarafından zehirlenerek öldürüldü. Yerine oğlu Türk Bilge kağan oldu ise de, GökTürk İmparatorluğu giderek zayıflamaya başladı. Türk Bilge’nin başarısız yönetimi, 740 yılında Tengri Han’ın hakan seçilmesi ile sonuçlandı. Bu hakanın yaşı küçük olduğundan yönetim Tonyukuk’un kızı P’oFu’nun elinde idi. Bu dönemde hanedan üyeleri birbirine düştü. Huzursuzluklar kısa zamanda imparatorluğun her tarafına yayıldı. Bu durumdan öncelikle Basmıllar, Karluklar ve Uygurlar yararlandı. Bunlar bir araya gelerek, Aşina soyundan gelen Basmıl başbuğunu kağan ilan ettiler. Daha sonra GökTürklerin yönetimine son verdiler.

GökTürk imparatorları :

  • Kutluk (İlteriş) (680-692)
  • Kapağan Kağan (692-716)
  • İnal (Bögü) (     -716)
  • Bilge Kağan (716-734)
  • Kültigin (716-731)
  • Türk Bilge (734-740)
  • Tengri Han (740-742)

Kaynak :

® L. Ligeti, Bilinmeyen İç Asya, s. 87-207; İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, s. 97-110; aynı yaz., Türkler, İ.A., XII/2, 172-179; H. Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları (İstanbul, 1936), I, 135-140; Arif Ülker, Bilge Kağan (GökTürk Hükümdarı), tez, Tarih Seminer Ktp., nr. 1026 (İstanbul, 1967), s. 3-48; Ahmed Erol Çetinel, Bilge Kağan, tez, Tarih Seminer Ktp, nr. 1734 (İstanbul, 1971), s. 1-21.

® İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, s. 92-110.

 

Etiketler:

Yorumlar

Henüz yorum yapılmamış.

Şu Sayfamız Çok Beğenildi
DİLBİİLİMİNİN DALLARI