Ural-Altay dağları arasında, Kazakistan bozkırlarının güney kesimlerinde kurulmuş bir Türk devletidir. Siyasi tarihleri hakkında fazla birşey bilinmeyen Sabar Devleti, V. yüzyılın ortalarına doğru kurulmuştur. 461-465 yılları arasında Tobol ve İşim ırmakları arasında yaşayan Sabarlar, 503 yılma doğru, Bulgar Türklerini kendi federasyonları altına almayı başarmışlardır. 515 yılı sonlarında İtil (Volga)-Don nehri arasında ve Kafkasların kuzey kesimlerine yayılmışlar, Bizans ve Sâsânî imparatorlukları ile doğrudan temasa geçmişlerdir. Hükümdarları olan Balak, Sâsânîler ile Bizanslılar arasında 516 yılında çıkan savaşta, Sâsânîlerin tarafını tutmuş ve Bizans’a karşı savaşmıştır. Böylece Ermeniye bölgesine akınlar yaptıkları gibi Kayseri, Ankara ve Konya yörelerine kadar ilerlemişlerdir. Sabarlarm yüksek savaş gücü ve harp malzeme tekniği, Bizanslıları hayrete düşürmüştür. Bizans imparatoru I. Justinianus, 528 yılında Boarık ile zengin hediyeler vermek suretiyle bir anlaşma yapmak zorunda kalmıştır. Bundan sonra Sabarlar Bizanslılar ile dost olmuşlar ve 531 yılında bir dostluk anlaşması imzalamışlardır. 557 yılında Avarlardan büyük bir darbe yiyen Sabarlar, 576 yılında Kafkaslardaki üstünlükerini Bizans’a terk etmişlerdir. Böylece siyasi egemenlikleri sona eren Sabarlarm bir kısmı Kür Irmağı yöresine yerleşmişlerdir. VII. yüzyıl ortalarma doğru, bir başka Türk imparatorluğu olan Hazarlar tarafından egemenlik altına alınmışlar ve Hazarların ana kitleleri arasında büyük kabileler halinde temsil edilmişlerdir.

Sabar Devleti hükümdarları:

• Balak (503-516)
• Boarık (516-531)

Kaynak : 

• İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, s. 137-140; aynı yaz., Türkler. İ.A., XII, 2, 191-193; Şerif Baştav, Sabir Türkleri, Belleten (Ankara, 1951), V,. 53-59.
• İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, göst. yer.; Şerif Baştav, aynı makale, göst. yer.

AVAR AVRUPA İMRATORLUĞU

Orta ve Doğu Avrupa’da kurulmuş, ancak tarihi yeteri kadar aydınlık olmayan büyük bir Türk imparatorluğudur. Avarlar, 552 yılında yıkılan Juan Juan Devleti’nin yönetiminde bulunan bir kısım kabilelerin batıya göçmesi ile oluşan, siyasi bakımdan bir birlik olmaktan uzak dağınık bir halk kitlesi idiler. Bunların Türk değil Moğol olduğu da ileri sürülmüştür. Ancak Batı’da kurulan Avar Hakanlığı ile aynı adı taşıyan Asya’daki Juan Juan Devleti’ni karıştırmamak lazımdır; çünkü aynı zamanda Avar (Apar) da denilen Juan Juanların Moğol kökenli oldukları son yıllarda yapılan araştırmalarda ortaya konulmuştur. Öte yandan Avarların Hun Türklerinden oldukları da isbat edilmiştir. Avarlar, 558 yılında Sabarların devletini yıkarak Kafkaslara gelmişlerdir. Bu sıralarda Avarların başında hükümdür olarak Bayan Kağan’ı görmekteyiz. Bu hükümdar zamanında, Avar İmparatorluğu’nun sınırlarını Don Nehri’nden Galya’ya, Kuzey islav bölgelerine kadar geniş bir araziye yayılmış bulunmakta idi. İmparator Herakleos zamanında Bizans’ı iki kez kuşatan Avarlar, öyle büyük bir korku salmışlardır ki imparator Bizans’ı terk edip Kartaca’ya gitmeyi dahi düşünmüştür. 619 ve 626 yıllarında gerçekleştirilen bu iki kuşatmadan sonra Avarlar, donanmaları olmadığı için Bizans kuşatmalarına son vermişlerdir.

630 yılında Bayan Kağan’m ölümünden sonra, imparatorlarına bağlı kitleler, Bizans’ın tahrikleri sonucu baş kaldırmış ve iç olayların artması sonucu Avar Hakanlığı giderek zayıflamaya başlamıştır. VIII. yüzyılda iyice gerileyen Avarlar, Frank İmparatorluğu’nun baskıları sonucu batıdaki topraklarını kaybetti ve 791’den itibaren aralıksız 15 yıl süren saVaşlarm ardmdan Avar İmparatorluğu tarih sahnesinden silindi (805). Avrupa’da 200 yıldan fazla egemen olan bu Türk imparatorluğunun yalnızca Bayan Kağan adındaki hakanı bilinmekte; diğer hükümdarları hakkında ise kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır.

Avar hakanları:

Bayan Kağan (582-630)

Kaynak :

• İbrahim Kafesoğlu, XII. Asra Kadar İstanbul’un Türkler Tarafından Muhasaraları s. 6-10; aynı yaz., İstanbul (Şehrin Muhasalan),
• Rasonyi, Tarihte Türklük, s. 78-83; İ. Kafesoğlu, aynı eser, s. 144-146.

HAZAR İMPARATORLUĞU

VII-X. yüzyıllar arasmda Kafkaslar, Karadeniz’in kuzeyi, Volga, Dinyeper ve Çolman (Kama) yöreleri ile Kief’e kadar uzanan bölgede yaşamış büyük Türk imparatorluğudur. Sabarlarm devamı olan Hazarlar, Semender ve Belencer adlı iki Türk boyu ile aralarmda yaşayan diğer Türk boylarımn bir araya gelmesi ve siyasi varlık olarak ortaya çıkmaları ile bağımsız bir devlet haline gelmişlerdir. Daha 558’lerde, Sâsânîlerle savaşlar yapmışlar, 576 yılında, GökTürklerin egemenliği altına girmişler, bu arada Bizans ile siyasi ilişkiler kurmuşlardır. 626 yıllarına doğru Kafkasları aşarak, Gürcistan’a girmişler ve Tiflis’i kuşatmışlardır. Hazarlar, 630 yılında Batı GökTürk Devleti’nin yıkılması ile siyasi bağımsızlıklarını kazandılar. Bizanslılarla iyi ilişkiler içerisinde olan Hazarlar, İran’da Sâsânî İmparatorluğunun yıkılmasından sonra müslümanlarla ilişkiler kurmaya başladılar. 665 yılında Büyük Bulgarya Devleti’nin yıkılmasından sonra da Dinyeper hehrine kadar olan düzlükler, Hazarların eline geçti. Hazar ülkesinde bir yandan İslâm dini yayılırken, diğer yandan Hristiyanlık da kolayca yayılma imkanı bulmuş Hazar hükümdarları ticari müsamahalarını dinî alanda da göstermişlerdir. Hazarlar, X. yüzyıldan itibaren siyasi güçlerini kaybetmeye başladılar. . İmparatorluk 965 yılında yıkıldı. Yerine Kief Rusları ile Peçenekler ve diğer yerli unsurlarca devletler kuruldu.

745 yılında GökTürk İmparatorluğu’nu yıkarak, başkenti Ötüken olmak üzere kurulan büyük bir Türk hakanlığıdır. Çin kaynaklarında 717 yılından itibaren anılmaya başlanan Uygurlar, V. yüzyılın ikinci yarısında bir beylik kurmuşlardır. VII. yüzyılda ise Sir Tarduşların altı kabileden oluşan birliklerine katılmışlardır. Beyleri erkin unvanını taşımakta idi. Zaman zaman 50.000 kişilik ordu çıkardıkları olmuştur. 808-821 yılları arasında Uygur hakanlığı yapan Alp Bilge Kağan zamanında Uygur ülkesi sakin ve refah içinde yaşadı. Güçlük Bilge ise 833 yılma kadar Uygur ülkesini yönetti ve 826 yılında KaraBalgasun kitabesini diktirdi. Türkistan üzerine sarkmak isteyen Tibetlileri durdurdu. Soğd bölgesine kadar Türk ticaretini geliştirdi. Ancak bu sıralarda ülkede karışıklıklar çıktı. Hakan öldürüldü. Alp Külüg Bilge Kağan, 833-839 yılları arasında hakanlık yaptı. Bu sırada Kırgızlar büyük bir güç olarak ortaya çıktüar. Sonunda 840 yılında kalabalık kuvvetlerle Uygur ülkesine giren Kırgızlar, Ötüken’i zabt ettiler. Böylece Uygur Hakanlığı yıkılmış oldu.

Hazar imparatorları : 

• Yabgu (626’larda)
• Hazar Tarhan (730Tarda)
• Bulan Hakan (?)
• Harun I. (?)
• Harun II. (950Terde) 6. Yusuf (931-965)

Kaynak :

• İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, s. 150-158; Zeki Velidi Togan, aynı madde, göstr. yer, Rasonyi, Tarihte Türklük, s. 82-126; Yusuf Özkan, Hazarların Çöküş Sebebleri, tez, Tarih Semire Ktp., nr. 3216 (İstanbul, 1980), s. 3.
• İbrahim Kafesoğlu, aynı eser, s. 140-158.