İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ:

II. Meşrutiyet döneminin önemli bir ku­ruluşudur. Cemiyet, "ittihad-ı Osmanî" adıyla is­tanbul Demirkapı'daki (bugünkü Sirkeci), Askerî Tıbbiye mektebinde kuruldu (3 Ha­ziran 1889). Kurucuları, AskerîTıbbiye öğrencilerin­den Ohrili ibrahim Temo, Arapgirli Abdul­lah Cevdet, Diyarbakırlı ishak Sukûti, Kaf­kasyalı Mehmet Reşid, Bakülü Hüseyinzade Ali'dir. Cemiyet, çeşitli kişi ve kuruluş­larla münasebetleri sonucu, kısa zaman­da ülke içinde ve dışında şubeler kurarak örgütlendi. Bu şubelerin en önemlisi Pa­ris şubesiydi. Osmanlıca "Meşveret" ve Fransızca "Mechveret Supplement Français (Meşveret'in Fransızca eki) gazete­leriyle, yüksek öğrenim gençliği üzerinde etkin oldu. Cenevre şubesinin Mizan ve Osmanlı gazeteleri, Kahire şubesinin Kanun-ı Esâsî ve Hak gazeteleri aynı gö­revi yerine getirerek, cemiyetin büyüyüp, yaygınlaşmasını sağladflar. Ülke dışındaki Jön Türkler, sayıca faz­la değildi. Aralarındaki fikir ayrılıkları, Sul­tan II. Abdülhamid'in bu rahatsız kitleyi ko­laylıkla bölmesini sağladı. Sultanın serha-fiyesi Ahmed Celaleddin Paşa, Cenevre grubu lideri Mizancı Murad Bey'le anlaşa­rak istanbul'a dönmesini sağladı. Aynı gi-' rişim 1899 yılında da tekrar edilerek, Ah­met Rıza Bey'in çevresi hemen hemen bo­şaltıldı. Bu sırada II. Abdülhamid'in eniş­tesi Damat Mahmud Paşa, iki oğlu Prens Sabahattin ve Lütfullah beylerle Paris'e kaçtı. Bu sayede, biraz olsun maddî problem­lerini halleden Jön Türkler, kişisel rekabet­ler yüzünden gelişen fikir ayrılıklarını ber­taraf edemediler. Paris'teki 1902 Kongre­si, Cemiyet'i ikiye böldü. Ahmet Rıza Bey: in başkanlığında toplananlar "Terakki ve İttihad Cemiyeti'ni kurdular, ideolojik çiz­gileri, Auguste Comte taraftarı ve poziti­vizm yanlısıdır. Prens Sabahattin Bey'in başkanlığında toplananlarsa, "Teşebbüs-i Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti"ni kurdular, ideolojik çizgileri Le Play taraf­tarlığıdır. Bu iki grup, aralarında bitmek bilmez mücadelelerle didişirken 1906 yılı Eylül ayında, Selanik'te, 3. Ordu subayları tarafından "Osmanlı Hürriyet Cemiyeti" kurul­du. Kurucuları: Bursalı Tahir Bey (Yarbay), Naki (Yücekök) Bey (Binbaşı), Edip Servet (Tör) Bey (Yüzbaşı), Kâzım Nami (Duru) Bey (Yüzbaşı), Ömer Naci Bey (Yüzbaşı), ismail Canbolat Bey (Yüzbaşı), Hakkı Ba­ha Bey (Yüzbaşı), Mehmed Talat Bey (Pos­ta ve Telgraf İdaresi Başkatibi), Rahmi Bey, Midhat Şükrü Bey. Cemiyet, ordu içinde hızla yayıldı. Kısa sürede asker ve sivil üyeleri artarak, gizli ihtilâlci bir güç oldu. Gizlice Selânik'e gelen Ahmet Rıza Bey grubunun temsilcisi Dr. Nâzım Bey birleş­meyi sağladı ve "Osmanlı Hürriyet Cemi­yeti", "Terakki ve ittihad" adını aldı (27 Ey­lül 1907). 9 Haziran 1908 sabahı Reval'de birara­ya gelen ingiltere Kralı VII. Edvvard ile Rus Carı Nikola, Rumeli'nin paylaşılmasını gö­rüştüler. Aralarında imzaladıkları Mürszteg Anlaşması' nı şereflerine hakaret sayan su­baylar harekete geçerek, Rumeli'de II. Meşrutiyet'i ilan ettiler (23 Temmuz 1908). Sultan II. Abdülhamid yenilgiyi kabul et­mek zorunda kaldı. Böylece 3. Ordu yeni bir devir açtı. Selanik'ten istanbul'a gelen ittihad ve Terakki (Merkez-i Umumî) üye­leri, fiilî bir iktidar ve başvuru makamı ol­du. 1908'de yapılan genel seçimi büyük bir ağırlıkla ittihad ve Terakki namzetleri ka­zandı. 1911 seçimlerinde Hürriyet ve iti­lâf Fırkası'nın adayı bir oy farkla seçilin­ce, 1912 seçimleri ittihad ve Terakki bas­kısıyla yapıldı. Ezici bir çoğunlukla seçi­min kazanılmasına rağmen Meclis feshe­dildi. Halaskar Zabitan hareketi ile kısa bir süre iktidarı terkeden ittihad ve Terakki, "Babıâli Baskını" ile yeniden iktidarı el­de etmiştir. 1914 genel seçimlerinden son­ra, tek parti olarak, 1918 yılına kadar ikti­darı sürdürdü. Bu tarihten sonra bütünlü­ğünü kaybetmeye başladı. Cemiyet, 1908-1918 döneminde dokuz kongre yaptı. Genellikle ağustos-ekim ay­larında toplanan kongrelerin ilki, 1908 yı­lında gizli olarak yapıldı. Yayınlanan 13 maddelik kararla Cemiyet'in fırkalaştığı ilân edildi. 1909 Kongresi'nde, Cemiyet­in siyasî hayattan çekildiği ve halkın yük­seltilmesi için kulüplerin aracılığıyla çalı­şacağı açıklanmıştır. Bu kongre de gizli olarak Selanik'te yapıldı. 1910 Kongresi'nde muhalefetin suçlamaları cevaplan­dırıldı. 1911 Kongresi, tartışmalı geçti. Merkez-i Umumî üyelerinin sayısı yediden onikiye yükseltildi. 1912 Kongresi'nde Cemiyet-Fırka ikiliği üzerinde duruldu. Bu kongre, ittihad ve Terakki'nin muhalefete geçtiği zaman, istanbul'da yapıldı. 1913 Kongresi'nde Cemiyet iktidardadır ve mu­halefeti susturmuştur. Bu kongrede, Cemi-yet'in siyasî partiye dönüştüğü kesin ola­rak açıklandı. İttihad ve Terakki I. Dünya Savaşı sebebiyle 1914 ve 1915 Kongrele­rini yapamadı. 1916 Kongresi'nde İttihad ve Terakki, muhalefetsiz bir Meclis'le ül­keyi yönetmektedir. Bu kongrede ideolo­jisini değiştirdi. Osmanlıcı niteliğini terkederek, Türkçü ve milliyetçi görüşü savun­maya baştadı. Siyasî programda yapılan değişiklikle dinî ve şer'î mahkemeler bir­birlerinden ayrıldı. Lâiklik ilkesi kabul edil­di. Millî iktisadı geliştirecek önlemler alın­ması kabul edildi. 1917 Kongresi'nde be­lirtilen gayelere doğru ilerlendiği vurguJan-dı. 1918 Kongresi'nde İttihad ve Terakki kendisini feshettiğini açıkladı.